Şeyhülislamlık Yenileşme Döneminde Devlet ve Din

Seyhülislamlik kurumu, aslinda, tarihteki Islam imparatorluklarinin en sonuncusu diyebilecegimiz Osmanli Imparatorlugu'nun, temellerini bu Islam devletlerinden miras almasina ragmen farkli nitelikler kazandirdigi kurumlarin en dikkat çekenlerinden biri sayilabilir... Osmanli devletinin Yildirim Bayezid devrinde baslayan merkezîlesme sürecinin Fatih Sultan Mehmed'le doruga çikisiyla birlikte, Osmanli ulemâsi tam anlamiyla kurumlasmis bir sinif haline gelmis, seyhülislam da bu kurumlasmanin en tepedeki temsilcisi olmustur... Esra Yakut'un ... çalismasi ... seyhülislamlik kurumunun, Yenilesme döneminin belli bir tarihinden Osmanli Imparatorlugu'nun yikilisina kadar olan uzun soluklu bir dilimini (1789-1922) ele alan ilk arastirmadir... Burada, kurumun kendi bünyesinde geçirdigi degisimler, yeni örgütlenme biçim ve asamalari, bunlarin ortaya çikardigi yeni durumlar ve problemler, dikkatle teshis ve tahlil edilmis, yorumlanmistir. Ayrica, bu yeni örgütlenme ve degisimlerin kurumun yetki alanlarina yansimasi, çesitli idarî, adlî alanlar ile egitim ve askerlik konularinda seyhülislamlik kurumunun etkileri ve fonksiyonlari, ele alinan dönem içerisinde dikkatle takip edilerek ortaya çikarilmis bulunmaktadir. Seyhülislamlarin malî durumlari, gelirleri ve bunlara bagli olarak ekonomik statüleri incelenmekte, politik gelismelerdeki fonksiyonlari ve etkileri tartisilmakta, böylece seyhülislamlik kurumu ile siyaset kurumu arasindaki iliskiyi belirleyen faktörler tespit edilmektedir. Fakat özellikle son yillarda, meselâ Ittihat ve Terakki Partisi'nin yönetimi devraldigi dönemde, seyhülislamlik kurumunun artik bu sayilan alanlardaki, özellikle de siyasî ve idarî konulardaki etkilerinden soyutlanarak sadece din hizmetlerini yürütmekle görevli bir kurum haline getirilmesinin amaçlandigi, yapilan düzenlemelerden anlasiliyor. Böylece, bir zamanlar sultanlarin üstünde siyasal kararlarinda bile etkili olacak kadar nüfuz sahibi güçlü sahsiyetlerin, yahut çesitli politik oyunlarin araci haline gelecek kadar zayif sahsiyetlerin temsil ettigi seyhülislamlik kurumunun, yavas yavas Cumhuriyet döneminin Diyanet Isleri Baskanligi'na dogru evrilme yoluna girmis oldugu görülüyor. Esra Yakut bu sürecin tarihini basariyla gözler önüne seriyor...“
Ahmet Yasar Ocak
(Tanitim Bülteninden)